[ب ُ]
{ع ا}
علم و فضل . (برهان قاطع) (انجمن آرای ناصری ) (آنندراج ).بسیارعلم و بخارا از آن مشتق است ... چون در آن شهر عالم و فاضل بسیار بوده اند. (از فرهنگ جهانگیری ). بلغت زند علم و فضل و دانش . (ناظم الاطباء):
فخر کند روزگار تو به تو زیرا
کاصل بزرگی توئی و اصل بخاری .

فرخی .

رجوع به بخاری شود.* غنجاربود یعنی گلگونه . (فرهنگ اسدی ):
باغ را هر سال چون حورا بیاراید به زیب
این بر آن سازد بهار و او برآن مالد بخار.

؟

[ب ُ]
{ا}
گازی که از مواد مرطوب در حال تبخیر جدا شود یابر اثر حرارت از مایعات یا جامدات برخیزد و به هوا رود. آنچه به شکل دود یا رطوبت از آب گرم یا هر جسم جامد یا مایعی بر اثر حرارت از آن برخیزد و به هوا رود. دمه . گاز. گازی که از جوشیدن آب در شرایط معینی به وجود آید. برای بخار کردن آب علاوه بر گرم کردن آب تا نقطه جوش (در حرارت 100درجه و فشار 76 سانتیمترجیوه ) مقداری هم حرارت باید داد. (فرهنگ فارسی معین ). دم . دمه . آنچه مانند دود یا رطوبت از آب گرم و غیره برخیزد. (غیاث اللغات ) (آنندراج ). دمه ای که بر اثر تابش خورشید به آب دریا و رود برخیزد، آن دمه که بر اثر حرارت آب بر روی آتش در دیگ و سماور و امثال آن بلند شود. در عربی اجزای مائی و ارضی و هوائی است که متصاعد می شود. (برهان قاطع). وشم . (منتهی الارب ). آب که به هوا تبدیل شود. وشمی که از جای نمناک و گرم برآید. (منتهی الارب ). دم . نزم . نفس . نژم . (ناظم الاطباء). غباری که از جای نمناک برآید. هرگه حرارتی از تابش خورشید یا از جوهر آتش به آب پیوندد و مدتی با او بماند آن آب مستحیل شود و از جای خود برخیزد و بسوی بالا بر شود، آنرا بخار گویند و چون حرارت به بخارمستولی شود آن بخار خود هوا گردد و فرق میان هوا و بخار آنست که بخار را به حس بصر ادراک توان کرد و هوا را به حس بصر در نتوان یافت . (رساله کائنات جو ابوحاتم اسفزاری ).* در اصطلاح حکما جسم مرکبی است از اجزای مائی و هوائی . و دخان مرکب از اجزای ارضی و ناری و هوایی است . و غبار مرکب از اجزای ارضی و هوایی است . و گویند هرگاه حرارت تاثیر تامی در میاه یا اراضی مرطوب بخشد آب از آن تحلیل یابد و اجزائی هوائی متصاعد گردد چنانکه با اجزای مائی درآمیخته است بحدی که نمی توان بحس آنها را از یکدیگر بازشناخت بعلت خردی و مرکب آنها را بخار نامند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). و رجوع به همان متن شود:
تو گفتی که برشد ز گیتی بخار
برافروخت زان آتش کارزار.

فردوسی .

هوا گسست ، گسست از چه ، برگسست ازابر
ز چیست ابر؟ ندانی تو؟ از بخار و دخان .

فرخی .

تا بخار از زمین شود به هوا
تا فرودآید از هوا باران .

فرخی .

ای بار خدائی که ز دریای کف تو
دریای محیط ارچه بزرگست بخاری است .

فرخی .

بیابان از آن آب دریا شود
که ابر از بخارش به بالا شود.

عنصری .

بخار و دم خون ز گرز و ز تیغ
چو قوس قزح بُد که تابد ز میغ.

اسدی .

ز دل برکشد می تف درد و تاب
چنان چون بخار زمین آفتاب .

اسدی .

مر شاخ خرد را سخن حکمت برگ است
دریای سخن را سخن پند بخار است .

ناصرخسرو.

بنگر بخویشتن و گرت تیره گشته مغز
بزدا ازو بخار بپرهیز و غرغره .

ناصرخسرو.

کز موج غم دل هوای چشمم
تاری است ازیرا بخار دارد.

مسعودسعد.

آن بخارم بهوا برشده از بحر به بحر
بازپس گشته که باران شدنم نگذارند.

خاقانی .

غیاث ملت اقضی القضاة عزالدین
که بحر دستش زرین بخار می سازد.

خاقانی .

جاه فزای سپهر نیست وجودت که نیست
آینه آسمان نورفزای از بخار.

خاقانی .

-اسب بخار ; مقدار نیرویی که برای بلند کردن وزنه 75 کیلوگرمی به ارتفاع یک گز لازم است .
-بخار آب ; آنچه از آب بر اثر حرارت همچون دخان برآید. (از اقرب الموارد).
-بخار معلق ; ابر است . (انجمن آرای ناصری ).
-کشتی بخار ; جهاز. آن کشتی که به نیروی بخار و گاز حرکت کند خلاف کشتی بادی که نیروی آن از وزش باد به دست آید.و رجوع به کشتی شود.
* در تداول طب بخار را چنین تعبیر می کنند که هرگاه حرارت در رطب و یابس عمل کند همچون حرارت ابدان انسان آنگاه از اخلاط رطب و یابس آن چیزی برآید و آن یا بخار دخانی است هنگامی که اجزای ارضی بر اجزای مایی غلبه کند و یا بخار غیر دخانی است و آن هنگامی است که اجزای مائی بر اجزای ارضی غلبه یابد و از دوم چرک و عرق و مانند آنها تولید شود و از اول موی . چنین است در بحرالجواهر. (از کشاف اصطلاحات الفنون ):
غره چرا گشته ای به کار زمانه
گرنه دماغت پر از فساد بخار است .

ناصرخسرو.

اندر سرت بخار جهالت قوی است
من درد جهل را به چه درمان کنم .

ناصرخسرو.

جز نام ندانی ازو ازیرا
کت مغز پر است از بخار صهبا.

ناصرخسرو.

دوش از بخار سینه بخوری بساختم
بر خاک فیلسوف معظم بسوختم .

خاقانی .

خروش چنگ رامشگر برآمد
بخارت می ز معده بر سر آمد.

نظامی .

* دود. (غیاث اللغات ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). دخان . تف . (زمخشری ).* بوی دیگ. (یادداشت مولف ).* مجازاً توان و نیرو و قدرت و پشتکار و فعالیت .فلانی بخاری ندارد; یعنی همت و نیروی تحرکی ندارد.* مجازاً بمعنی تب . (غیاث اللغات ) (ناظم الاطباء).* گرمی تب .* خشم .* رنج . اندوه . (ناظم الاطباء).