مار
(اِ.) جانوری است از راستة خزندگان با بدنی استوانه ای شکل و نرم که روی زمین می خزد و انواع مختلف دارد اعم از سمی یا غیرسمی . ؛ مار ِ خوش خط و خال کنایه از: شخص حیله گر و نادرست .
(رّ) [ ع . ] مرور کننده، گذرنده .
[ سر. ] (اِ.) عنوانی است که در اول اسامی قدیسان آورند؛ مانند: ماربطرس . مار یعقوب .
الثعبان , الافعی , الدودت
الثعبان , الافعي , الدودت
● serpent, nake
Schlange (f), Wurm (m)[noun]
■
sm
serpente
---------------- Ghowli@gmail.com
serpente
---------------- Ghowli@gmail.com
ophidian ==> [.adj]: شبیه مار، وابسته به مار، مارى
serpent ==> [.n]: مار، ماربزرگ، ابلیس، (نجوم) صورت فلکى حیهsnake ==> [.vi. & n]: (جانور شناسى) مار، داراى حرکت مارپیچى بودن، مارپیچى بودن، مارپیچ رفتن snake worm ==> [.v. & n]: کرم، سوسمار، مار، خزنده، خزیدن، لولیدن، مارپیچ کردن worm
{ا}
معروف است که به زبان عربی حیه گویند. (برهان ). حیه . (ترجمان القرآن ). حیوانی دراز و خزنده و بی دست و پای که به تازی حیه گویند. ج ، ماران . (ناظم الاطباء). پهلوی «مار»
مار را هرچند بهتر پروری
چون یکی خشم آورد کیفر بری .
سفله روی مار دارد بی خلاف
جهد کن تا روی سفله ننگری .
چیست از گفتار خوش بهتر، که او
مار را آرد برون ازآشیان .
از مار کینه ورتر ناسازتر چه باشد
گفتار چربش آرد بیرون ز آشیانه .
گرشاه ما نکشت ورا، بود ازین قبل
کز عار و ننگ هیچ امیری نکشته مار.
مار تا پنهان باشد نتوان کشت او را
نتوان کشت عد و تا آشکارا نشود.
مار بود دشمن و بکندن دندانش
زو شو ایمن اگرت باید دندان .
مخالفان تو موران بدند و مار شدند
برآر از سر موران مار گشته دمار.
مده زمانشان زین بیش و روزگار مبر
که اژدها شود ار روزگار یابد مار.
نباشد مار را بچه بجز مار
نیارد شاخ بد جز تخم بدبار.
مرد را چون نبودجز که جفا پیشه
مارش انگار نه مردم سوی ما مارش .
مار جهان را چو دید مرد بدل
دست کجا در دهان مار کند.
زین اشتر بی باک و مهارش به حذر باش
زیرا که شتر مست و بر او مار مهار است .
مار خفته است این جهان زو بگذر و با او مشور
تا نیازارد ترا این مار چون بیدار نیست .
سپس یار بد نماز مکن
که بخفته است مار در محراب .
ز رنج لرزان چون برگ یافته آسیب
به درد پیچان چون مار کوفته دنبال .
گر بنگرد پلنگ بزین پلنگ او
هر سال پوست بفکند از تن بسان مار.
در این میان بهتر نگریست هر دو پای خود را بر سر چهار مار دید. (کلیله و دمنه ).
خلقی بیفکنند چو مار از نهیب پوست
قومی برآورند چون مور از نشاط پر.
تا به پایش ستاره خار سپرد
تا به دستش زمانه مار گرفت .
زبان مار من یعنی سر کلک
کزوشد مهره حکمت معین .
بر دو پایم فلک چو آهن را
حلقه ها چون دهان مار کند.
زان زلف اژدهاوش نیشی زده چو کژدم
هرگز که دید کژدم بر شکل مار کرده .
آن نه یارانند مارانند پس بیگانه به
کافت یاران چو باشد آشنا بدتر بود.
اگر خود مار ضحاکی زند نیش
چو در خیل فریدونی میندیش .
مار بد زخم ار زند بر جان زند
یار بد بر جان وبر ایمان زند.
حق ذات پاک اللّه الصمد
که بود به مار بد از یار بد.
سر مار بدست دشمن بکوب که از احدی الحسنیین خالی نباشد که اگر این غالب آمد مار بکشتی و اگر آن ، از دشمن برستی . (گلستان ).
مار را نسبت گنه باشد به طاووس ارم
خار را شبهت خطا باشد به گلزار جنان .
ز مار خسته گیسوی دلبران ترسد
چنانکه مار گزیده ز ریسمان ترسد.
مار است حرص دنیا دنبال آن مرو
دانی که چیست عاقبت حرص مارگیر
چون روزگارکس ندهد پند آدمی
خواهی که پندگیری از روزگار گیر.
-از دهن مار بیرون آمده ;کنایه از چیزیست که کمال راست باشد که هیچ کجی در او نباشد. (غیاث ).
-* و در شرحی بمعنی چیزی که کمال لطیف و نفیس باشد. باصفا و روشنی . (غیاث ).
-چون مار بر خود پیچیدن ; از درد یا عصبانیت بر خود پیچیدن: یقین دانست که دولت ایشان منقطع خواهد گشت و چون در زمان وزارت او انقطاع می یافت چون مار برخود می پیچید. (جامعالتواریخ رشیدی ).
ز ننگ اینکه کمانت نمود پشت به خصم
خم کمند تو بر خود چو مار می پیچد.
-سرکوفته مار ; مار سرکوفته . مار که سرش کوفته باشند. مار که ضربتی بر سر او زده باشند تا بمیرد:
از یاد تو غافل نتوان کرد بهیچم
سرکوفته مارم نتوانم که نپیچم .
-* مجروح . جراحت دیده . آسیب دیده .
-گزیده مار ; که مار او را گزیده باشد. مار گزیده:
من آزموده ام این رنج و دیده ام سختی
ز ریسمان متنفر شود گزیده مار.
-مار آبی ; گونه ای مار بدون زهر است که در مجاورت رودخانه ها و اماکن مرطوب می زید و از طعمه های کوچک موجود در آب مانند ماهیان و قورباغه ها تغذیه می کند. قدش تا 2/1 متر می رسد. گونه ای ازین دسته مارها در اطراف گردن دارای یک ردیف فلسهای روشنتر هستند که بشکل گردنبند بنظر می آید و بنام مار طوقی معروفند. (فرهنگ فارسی معین ).
-مار افعی ; قسمی از مار که افعی نیز گویند. (ناظم الاطباء).
-مار بزرگ ; ثعبان . (ترجمان القرآن ).
-مار بوا ; رجوع به «بوا» در همین لغت نامه شود.
-مار به دست دشمن کوفتن ; دشمن را برای سلامت خود بخطر افکندن . خطر را متوجه دشمن ساختن .
-مار به دست دیگری گرفتن ; دیگری را کار دشوار فرمودن . (ناظم الاطباء). کار دشوار به کسی فرمودن که در آن خطر تمام بود بلکه شهرت کار خود هم در آن منظور داشتن . (آنندراج ):
چون یاری من یار همی خوارگرفت
زان خواست به دست من همی مار گرفت .
ای دل به عزیزی که مرا خوار مگیر
مزدور تو نیستم ز من کار مگیر
تا کی به نیابتت چشم زهر طلب
زنهار به دست دیگری مار مگیر.
نمیداند چه خونها خورده ام در طره آرائی
به دست دیگری افسونگر من مار می گیرد.
-مار به دست گرفتن ; کنایه از کار دشوار کردن باشد. (برهان ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء).
-مار بیوراسب ; مارضحاک . مارزننده . مار مغزخوار:
تیر چون مار بیوراسب شده
زو سوار اوفتاده ، اسب شده .
-مار جعفری ; قسمی مار (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). گونه ای مار سمی خطرناک . توضیح آنکه با مراجعه به مآخذی که در دست بود این گونه تشخیص داده نشد. (فرهنگ فارسی معین ).
-مار جهنده ; ماری است باریک و کوتاه و بر درخت شود و هرکرا بیند خویشتن بدو اندازد. و نوعی دیگر است می گویند هم سوی پیش بجهد و هم به پس بازجهد و سر و دنب و میان او هموار و یکسان است و خواجه ابوعلی سینا رحمه اللّه می گوید من این نوع نخستین ، به نواحی دهستان دیده ام لون اومیل به سرخی دارد و بد ماری است . (ذخیره خوارزمشاهی ، یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
-مار حمیری ; مار منسوب به حمیر. و رجوع به حمیر شود.
-* کنایه از ضحاک است زیرا که ضحاک از قبیله حمیر بود. (ازغیاث ) (آنندراج ).
-مار خوردن ; رنج و سختی بردن و غم و اندوه خوردن:
لعل روان ز جام زر، نوش و غم جهان مخور
زین فلک مزوری ، بهرچه مار می خوری .
-مار خوردن و افعی شدن ; سختی کشیدن و گرم و سرد روزگار چشیدن و سیلی زمانه خوردن و در نتیجه مجرب و آبدیده و زرنگ و بیدار شدن . و البته این ترکیب از نوعی توهین خالی نیست و کسی را که چنین توصیف کنند مرادشان نشان دادن بدجنسی و خبث طینت وی نیز هست . (فرهنگ عامیانه جمالزاده ).
-مار خوش خط و خال ; ماری که اندامش را نقشهای خوش و رنگین فرا گرفته باشد.
-* شخص با ظاهری آراسته و باطنی خبیث . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). کنایه از کسانی است که ظاهری فریبنده و باطنی رنج آور و خوئی آزار دهنده دارند.
-ماردانی ; جای تاریک و تنگ و مرطوب . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
-مار در آستین داشتن ; خصم در خانه پروردن:
چو در خانه ترا دشمن بود یار
چنان باشد که داری بآستین مار.
-مار در پیراهن ; کنایه از دشمن نزدیک باشد. (برهان ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). رجوع به مار در آستین داشتن شود.
-مار در پیراهن داشتن ; دشمن نزدیک داشتن . (از ناظم الاطباء).
-ماردریائی زهری
-مار دم کنده ; مار دم گسسته و کنایه از دشمن کینه جو است: و علی تکین دشمن است به حقیقت و مار دم کنده که برادرش را طغاخان از بلاساغون به حشمت امیر ماضی برانداخته است . (تاریخ بیهقی چ فیاض ص 91).
-مار دم گسسته ; مار دم کنده:
مار را چون دم گسستی سربباید کوفتن
کار مار دم گسسته نیست کار سرسری .
-مار دوزبان ; کنایه از مردم منافق و دو روی باشد. (برهان ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء).
-مار زر (زرفام ) ; کنایه از قلم است . (فرهنگ فارسی معین ).
-مار زنگوله دار
-مارزنگی ; گونه ای مار سمی خطرناک که در آمریکای شمالی و جنوبی می زید. تسمیه این مار بدان جهت است که در ناحیه دم دارای 7 تا 20 فلس شاخی است که در موقع حرکت بیکدیگر خورده صدائی شبیه جیرجیرک می دهد. (فرهنگ فارسی معین ).
-مار شکم سوراخ ; کنایه از نای هفت بند است که استادان نای نوازند. (برهان ) (آنندراج ).
-مار شکن ; مارشکنجی نوعی مار:
گشته روی بادیه چون خانه جوشنگران
از نشان سوسمار و نقش ماران شکن .
و رجوع به ترکیب بعد شود.
-مار شکنج ; مارشکنجی . مار سرخ . (ناظم الاطباء) (از آنندراج ): و اندر کوههای وی (اهواز) مارشکنج است . (حدود العالم ).
زن نیک در خانه مار است و گنج
زن بد چو دیو است و مارشکنج .
زهی کهی وخهی چشمه ای که اندر وی
قرار گیرد مار شکنج و ماهی شیم .
نیزه خونین او پیچنده چون مار شکنج
باره شبدیز او غرنده چون شیر ژیان .
و رجوع به شکن و شکنج و شکنجی شود.
-مار شکنجی ; نوعی مار. مار سرخ:
برآمد ز کوه ابر مازندران
چو مار شکنجی و ما ز اندر آن .
رجوع به مار و دو ترکیب قبل و شکن و شکنج و شکنجی شود.
-مار شیبا ; پهلوی «ماری شپاک »
سر دیوار او پر مار شیبا
جهان از زخم آنها ناشکیبا.
کسی کش مار شیبا بر جگر زد
ورا کافور سازد بی طبرزد.
(ویس و رامین از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
-مار صلیب . رجوع به همین ترکیب ذیل «صلیب » شود.
-مارصورت ; به هیئت مار:
تو مارصورتی و همیشه شکر خوری
خاقانی است طوطی و دایم جگر خورد.
-مار ضحاک ; هریک از مارانی که بر دوش ضحاک رسته بودند. (فرهنگ فارسی معین ).
-مار ضحاکی ; زنجیرکه بر پای مجرمان نهند. (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین ).
-مار طوقی ; یکی از گونه های مار آبی که دراطراف گردن یک ردیف فلسهای روشن تری شبیه گردن بند دارد
-مار عینکی
-مار کر ; نوعی مار:
از تو و خشم تو بینادل هراسد بهر آنک
چون نبیند کی هراسد مور کور از مار کر.
همچو گنجشک از تن او برگرفتی مور کور
گیرد از منقار مادر مار کر لکلک بچه .
-مار گرزه ; مار سیاه کفچه دار. (غیاث ) (آنندراج ). افعی . (دستوراللغة):
ز مار گرزه مار گرد ریگ پر
غدیرها و آبگیرهای او.
بدی مار گرزه ست از او دور باش
که بد، بدتر از مار گرزه گزد.
تن او ز اندوه و تیمار بی جان
چو مار گرزه اندر آهنین غار.
هست چون مار گرزه سیرت دهر
از برون نرم و از درون پرزهر.
تا به چنین لفظ نام سفله نرانی
زآب خضر کام مار گرزه نشوئی .
رجوع به گرزه شود.
-مار مصری ; کنایه از سنان مصری . نیزه مصری .
-مار نه سر ; کنایه از نه فلک .
-امثال :
مار پوست بگذارد خوی نمی گذارد . (جامعالتمثیل ).
مار خانگی را نمی کشند ، این مثل در جائی گویند که کسی قرابتی و ربطی داشته و این دیگری هرچند باو آزاری و آسیبی رساند او در پی مکافات او نباشد و طالب انتقام نشود. (آنندراج ):
با وجود بیم آفت چون شود دشمن دخیل
همچو مار خانگی دیگر نباید کشتنش .
مار گرفتار و روزگار دراز . (جامعالتمثیل ).
مثل دم مار، یعنی سخت تلخ . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
مثل مار سرکوفته . یعنی در حرکت و پیچ و تاب از ناراحتی و اضطراب .
مثل مار گزیده ، یعنی سخت ناراحت و مضطرب .
* کنایه از مرد ظالم . (آنندراج ).* (ص ) موذی . آزاررساننده: اگر کشتن مار بر ما واجب است باتفاق مردمان کشتن کافران بر ما واجب است به فرمان خدای تعالی پس کافر مارتر از مار است . (جامعالحکمتین ص 176).* (اخ ) کنایه از شیطان . شیطان در کتاب مقدس به مار و مار قدیم وارد آمده است . (قاموس کتاب مقدس ).* صورت این حیوان کنایه از فن طب است ، چه در اساطیر یونانی اسکولاپ
معروف است که به زبان عربی حیه گویند. (برهان ). حیه . (ترجمان القرآن ). حیوانی دراز و خزنده و بی دست و پای که به تازی حیه گویند. ج ، ماران . (ناظم الاطباء). پهلوی «مار»
مار را هرچند بهتر پروری
چون یکی خشم آورد کیفر بری .
بوشکور.
سفله روی مار دارد بی خلاف
جهد کن تا روی سفله ننگری .
بوشکور.
چیست از گفتار خوش بهتر، که او
مار را آرد برون ازآشیان .
خفاف .
از مار کینه ورتر ناسازتر چه باشد
گفتار چربش آرد بیرون ز آشیانه .
لبیبی .
گرشاه ما نکشت ورا، بود ازین قبل
کز عار و ننگ هیچ امیری نکشته مار.
منوچهری .
مار تا پنهان باشد نتوان کشت او را
نتوان کشت عد و تا آشکارا نشود.
منوچهری .
مار بود دشمن و بکندن دندانش
زو شو ایمن اگرت باید دندان .
ابوحنیفه اسکافی .
مخالفان تو موران بدند و مار شدند
برآر از سر موران مار گشته دمار.
مسعود رازی .
مده زمانشان زین بیش و روزگار مبر
که اژدها شود ار روزگار یابد مار.
مسعود رازی .
نباشد مار را بچه بجز مار
نیارد شاخ بد جز تخم بدبار.
(ویس و رامین ).
مرد را چون نبودجز که جفا پیشه
مارش انگار نه مردم سوی ما مارش .
ناصرخسرو (دیوان ص 128).
مار جهان را چو دید مرد بدل
دست کجا در دهان مار کند.
ناصرخسرو.
زین اشتر بی باک و مهارش به حذر باش
زیرا که شتر مست و بر او مار مهار است .
ناصرخسرو.
مار خفته است این جهان زو بگذر و با او مشور
تا نیازارد ترا این مار چون بیدار نیست .
ناصرخسرو.
سپس یار بد نماز مکن
که بخفته است مار در محراب .
ناصرخسرو.
ز رنج لرزان چون برگ یافته آسیب
به درد پیچان چون مار کوفته دنبال .
مسعودسعد.
گر بنگرد پلنگ بزین پلنگ او
هر سال پوست بفکند از تن بسان مار.
ازرقی .
در این میان بهتر نگریست هر دو پای خود را بر سر چهار مار دید. (کلیله و دمنه ).
خلقی بیفکنند چو مار از نهیب پوست
قومی برآورند چون مور از نشاط پر.
عبدالواسع جبلی .
تا به پایش ستاره خار سپرد
تا به دستش زمانه مار گرفت .
انوری (دیوان چ نفیسی ص 64).
زبان مار من یعنی سر کلک
کزوشد مهره حکمت معین .
خاقانی .
بر دو پایم فلک چو آهن را
حلقه ها چون دهان مار کند.
خاقانی .
زان زلف اژدهاوش نیشی زده چو کژدم
هرگز که دید کژدم بر شکل مار کرده .
خاقانی .
آن نه یارانند مارانند پس بیگانه به
کافت یاران چو باشد آشنا بدتر بود.
خاقانی .
اگر خود مار ضحاکی زند نیش
چو در خیل فریدونی میندیش .
نظامی .
مار بد زخم ار زند بر جان زند
یار بد بر جان وبر ایمان زند.
مولوی .
حق ذات پاک اللّه الصمد
که بود به مار بد از یار بد.
مولوی .
سر مار بدست دشمن بکوب که از احدی الحسنیین خالی نباشد که اگر این غالب آمد مار بکشتی و اگر آن ، از دشمن برستی . (گلستان ).
مار را نسبت گنه باشد به طاووس ارم
خار را شبهت خطا باشد به گلزار جنان .
قاآنی .
ز مار خسته گیسوی دلبران ترسد
چنانکه مار گزیده ز ریسمان ترسد.
غنی .
مار است حرص دنیا دنبال آن مرو
دانی که چیست عاقبت حرص مارگیر
چون روزگارکس ندهد پند آدمی
خواهی که پندگیری از روزگار گیر.
(یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
-از دهن مار بیرون آمده ;کنایه از چیزیست که کمال راست باشد که هیچ کجی در او نباشد. (غیاث ).
-* و در شرحی بمعنی چیزی که کمال لطیف و نفیس باشد. باصفا و روشنی . (غیاث ).
-چون مار بر خود پیچیدن ; از درد یا عصبانیت بر خود پیچیدن: یقین دانست که دولت ایشان منقطع خواهد گشت و چون در زمان وزارت او انقطاع می یافت چون مار برخود می پیچید. (جامعالتواریخ رشیدی ).
ز ننگ اینکه کمانت نمود پشت به خصم
خم کمند تو بر خود چو مار می پیچد.
قاآنی .
-سرکوفته مار ; مار سرکوفته . مار که سرش کوفته باشند. مار که ضربتی بر سر او زده باشند تا بمیرد:
از یاد تو غافل نتوان کرد بهیچم
سرکوفته مارم نتوانم که نپیچم .
سعدی .
-* مجروح . جراحت دیده . آسیب دیده .
-گزیده مار ; که مار او را گزیده باشد. مار گزیده:
من آزموده ام این رنج و دیده ام سختی
ز ریسمان متنفر شود گزیده مار.
سعدی .
-مار آبی ; گونه ای مار بدون زهر است که در مجاورت رودخانه ها و اماکن مرطوب می زید و از طعمه های کوچک موجود در آب مانند ماهیان و قورباغه ها تغذیه می کند. قدش تا 2/1 متر می رسد. گونه ای ازین دسته مارها در اطراف گردن دارای یک ردیف فلسهای روشنتر هستند که بشکل گردنبند بنظر می آید و بنام مار طوقی معروفند. (فرهنگ فارسی معین ).
-مار افعی ; قسمی از مار که افعی نیز گویند. (ناظم الاطباء).
-مار بزرگ ; ثعبان . (ترجمان القرآن ).
-مار بوا ; رجوع به «بوا» در همین لغت نامه شود.
-مار به دست دشمن کوفتن ; دشمن را برای سلامت خود بخطر افکندن . خطر را متوجه دشمن ساختن .
-مار به دست دیگری گرفتن ; دیگری را کار دشوار فرمودن . (ناظم الاطباء). کار دشوار به کسی فرمودن که در آن خطر تمام بود بلکه شهرت کار خود هم در آن منظور داشتن . (آنندراج ):
چون یاری من یار همی خوارگرفت
زان خواست به دست من همی مار گرفت .
ابوالفرج رونی .
ای دل به عزیزی که مرا خوار مگیر
مزدور تو نیستم ز من کار مگیر
تا کی به نیابتت چشم زهر طلب
زنهار به دست دیگری مار مگیر.
نورالدین ظهوری (از آنندراج ).
نمیداند چه خونها خورده ام در طره آرائی
به دست دیگری افسونگر من مار می گیرد.
سلطان علی رهی (ایضاً).
-مار به دست گرفتن ; کنایه از کار دشوار کردن باشد. (برهان ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء).
-مار بیوراسب ; مارضحاک . مارزننده . مار مغزخوار:
تیر چون مار بیوراسب شده
زو سوار اوفتاده ، اسب شده .
نظامی (هفت پیکر چ وحید ص 127).
-مار جعفری ; قسمی مار (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). گونه ای مار سمی خطرناک . توضیح آنکه با مراجعه به مآخذی که در دست بود این گونه تشخیص داده نشد. (فرهنگ فارسی معین ).
-مار جهنده ; ماری است باریک و کوتاه و بر درخت شود و هرکرا بیند خویشتن بدو اندازد. و نوعی دیگر است می گویند هم سوی پیش بجهد و هم به پس بازجهد و سر و دنب و میان او هموار و یکسان است و خواجه ابوعلی سینا رحمه اللّه می گوید من این نوع نخستین ، به نواحی دهستان دیده ام لون اومیل به سرخی دارد و بد ماری است . (ذخیره خوارزمشاهی ، یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
-مار حمیری ; مار منسوب به حمیر. و رجوع به حمیر شود.
-* کنایه از ضحاک است زیرا که ضحاک از قبیله حمیر بود. (ازغیاث ) (آنندراج ).
-مار خوردن ; رنج و سختی بردن و غم و اندوه خوردن:
لعل روان ز جام زر، نوش و غم جهان مخور
زین فلک مزوری ، بهرچه مار می خوری .
سلمان ساوجی .
-مار خوردن و افعی شدن ; سختی کشیدن و گرم و سرد روزگار چشیدن و سیلی زمانه خوردن و در نتیجه مجرب و آبدیده و زرنگ و بیدار شدن . و البته این ترکیب از نوعی توهین خالی نیست و کسی را که چنین توصیف کنند مرادشان نشان دادن بدجنسی و خبث طینت وی نیز هست . (فرهنگ عامیانه جمالزاده ).
-مار خوش خط و خال ; ماری که اندامش را نقشهای خوش و رنگین فرا گرفته باشد.
-* شخص با ظاهری آراسته و باطنی خبیث . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). کنایه از کسانی است که ظاهری فریبنده و باطنی رنج آور و خوئی آزار دهنده دارند.
-ماردانی ; جای تاریک و تنگ و مرطوب . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
-مار در آستین داشتن ; خصم در خانه پروردن:
چو در خانه ترا دشمن بود یار
چنان باشد که داری بآستین مار.
(ویس و رامین ).
-مار در پیراهن ; کنایه از دشمن نزدیک باشد. (برهان ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). رجوع به مار در آستین داشتن شود.
-مار در پیراهن داشتن ; دشمن نزدیک داشتن . (از ناظم الاطباء).
-ماردریائی زهری
-مار دم کنده ; مار دم گسسته و کنایه از دشمن کینه جو است: و علی تکین دشمن است به حقیقت و مار دم کنده که برادرش را طغاخان از بلاساغون به حشمت امیر ماضی برانداخته است . (تاریخ بیهقی چ فیاض ص 91).
-مار دم گسسته ; مار دم کنده:
مار را چون دم گسستی سربباید کوفتن
کار مار دم گسسته نیست کار سرسری .
سلمان ساوجی .
-مار دوزبان ; کنایه از مردم منافق و دو روی باشد. (برهان ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء).
-مار زر (زرفام ) ; کنایه از قلم است . (فرهنگ فارسی معین ).
-مار زنگوله دار
-مارزنگی ; گونه ای مار سمی خطرناک که در آمریکای شمالی و جنوبی می زید. تسمیه این مار بدان جهت است که در ناحیه دم دارای 7 تا 20 فلس شاخی است که در موقع حرکت بیکدیگر خورده صدائی شبیه جیرجیرک می دهد. (فرهنگ فارسی معین ).
-مار شکم سوراخ ; کنایه از نای هفت بند است که استادان نای نوازند. (برهان ) (آنندراج ).
-مار شکن ; مارشکنجی نوعی مار:
گشته روی بادیه چون خانه جوشنگران
از نشان سوسمار و نقش ماران شکن .
منوچهری .
و رجوع به ترکیب بعد شود.
-مار شکنج ; مارشکنجی . مار سرخ . (ناظم الاطباء) (از آنندراج ): و اندر کوههای وی (اهواز) مارشکنج است . (حدود العالم ).
زن نیک در خانه مار است و گنج
زن بد چو دیو است و مارشکنج .
سنائی .
زهی کهی وخهی چشمه ای که اندر وی
قرار گیرد مار شکنج و ماهی شیم .
سوزنی .
نیزه خونین او پیچنده چون مار شکنج
باره شبدیز او غرنده چون شیر ژیان .
عبدالواسع جبلی .
و رجوع به شکن و شکنج و شکنجی شود.
-مار شکنجی ; نوعی مار. مار سرخ:
برآمد ز کوه ابر مازندران
چو مار شکنجی و ما ز اندر آن .
منوچهری .
رجوع به مار و دو ترکیب قبل و شکن و شکنج و شکنجی شود.
-مار شیبا ; پهلوی «ماری شپاک »
سر دیوار او پر مار شیبا
جهان از زخم آنها ناشکیبا.
(ویس و رامین ).
کسی کش مار شیبا بر جگر زد
ورا کافور سازد بی طبرزد.
(ویس و رامین از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
-مار صلیب . رجوع به همین ترکیب ذیل «صلیب » شود.
-مارصورت ; به هیئت مار:
تو مارصورتی و همیشه شکر خوری
خاقانی است طوطی و دایم جگر خورد.
خاقانی .
-مار ضحاک ; هریک از مارانی که بر دوش ضحاک رسته بودند. (فرهنگ فارسی معین ).
-مار ضحاکی ; زنجیرکه بر پای مجرمان نهند. (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین ).
-مار طوقی ; یکی از گونه های مار آبی که دراطراف گردن یک ردیف فلسهای روشن تری شبیه گردن بند دارد
-مار عینکی
-مار کر ; نوعی مار:
از تو و خشم تو بینادل هراسد بهر آنک
چون نبیند کی هراسد مور کور از مار کر.
سنایی .
همچو گنجشک از تن او برگرفتی مور کور
گیرد از منقار مادر مار کر لکلک بچه .
سوزنی (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
-مار گرزه ; مار سیاه کفچه دار. (غیاث ) (آنندراج ). افعی . (دستوراللغة):
ز مار گرزه مار گرد ریگ پر
غدیرها و آبگیرهای او.
منوچهری .
بدی مار گرزه ست از او دور باش
که بد، بدتر از مار گرزه گزد.
ناصرخسرو.
تن او ز اندوه و تیمار بی جان
چو مار گرزه اندر آهنین غار.
مسعودسعد.
هست چون مار گرزه سیرت دهر
از برون نرم و از درون پرزهر.
سنائی .
تا به چنین لفظ نام سفله نرانی
زآب خضر کام مار گرزه نشوئی .
خاقانی .
رجوع به گرزه شود.
-مار مصری ; کنایه از سنان مصری . نیزه مصری .
-مار نه سر ; کنایه از نه فلک .
-امثال :
مار پوست بگذارد خوی نمی گذارد . (جامعالتمثیل ).
مار خانگی را نمی کشند ، این مثل در جائی گویند که کسی قرابتی و ربطی داشته و این دیگری هرچند باو آزاری و آسیبی رساند او در پی مکافات او نباشد و طالب انتقام نشود. (آنندراج ):
با وجود بیم آفت چون شود دشمن دخیل
همچو مار خانگی دیگر نباید کشتنش .
شفیع اثر (از آنندراج ).
مار گرفتار و روزگار دراز . (جامعالتمثیل ).
مثل دم مار، یعنی سخت تلخ . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
مثل مار سرکوفته . یعنی در حرکت و پیچ و تاب از ناراحتی و اضطراب .
مثل مار گزیده ، یعنی سخت ناراحت و مضطرب .
* کنایه از مرد ظالم . (آنندراج ).* (ص ) موذی . آزاررساننده: اگر کشتن مار بر ما واجب است باتفاق مردمان کشتن کافران بر ما واجب است به فرمان خدای تعالی پس کافر مارتر از مار است . (جامعالحکمتین ص 176).* (اخ ) کنایه از شیطان . شیطان در کتاب مقدس به مار و مار قدیم وارد آمده است . (قاموس کتاب مقدس ).* صورت این حیوان کنایه از فن طب است ، چه در اساطیر یونانی اسکولاپ
{ا}
مخفف مادر که والده باشد. (آنندراج ) (برهان ). مخفف مادر. (انجمن آرا) (فرهنگ جهانگیری ). مادر در لهجه طبری . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). مخفف مادر و در لهجه شوشتر بجای مادر مار گویند. (یادداشت ایضاً). گیلکی ، «مَر»
-امثال :
ماران کنند رودان کشند ، نتیجه اعمال مادران را فرزندان بینند. (امثال و حکم دهخدا ج 3 ص 1384).
مخفف مادر که والده باشد. (آنندراج ) (برهان ). مخفف مادر. (انجمن آرا) (فرهنگ جهانگیری ). مادر در لهجه طبری . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). مخفف مادر و در لهجه شوشتر بجای مادر مار گویند. (یادداشت ایضاً). گیلکی ، «مَر»
-امثال :
ماران کنند رودان کشند ، نتیجه اعمال مادران را فرزندان بینند. (امثال و حکم دهخدا ج 3 ص 1384).
{ا}
دفتر و حساب و محاسبه . (برهان )
دفتر و حساب و محاسبه . (برهان )
آنچه نخواهی که من به پیش تو آرم
پیش من از قول و فعل خویش چنان مار.
ناصرخسرو (از آنندراج ).
مرد را چون نبود جز که جفا پیشه
مارش انگار نه مردم ، سوی ما مارش .
ناصرخسرو.
مکر تو ای روزگار پیدا شد
نیز دگر مکر پیش مار مرا.
ناصرخسرو (دیوان ص 11).
{سریانی ، ص ، ا}
کلمه سریانی است و معنی آن سید است ، گویند «مار فلان » یعنی «سید فلان » و بیشتر در مورد قدیسین بکار برند و گاهی هم در مورد اسقف ها و بطارکه استعمال کنند. مونث آن «مُرت » است و ماری عبارت از «مار»+«ی » متکلم وحده است یعنی «سرور من ». (از اقرب الموارد). کلمه سریانی است که در اول اسامی قدیسان آورند مانند «مار پطرس » بجای «سن پیر»
کلمه سریانی است و معنی آن سید است ، گویند «مار فلان » یعنی «سید فلان » و بیشتر در مورد قدیسین بکار برند و گاهی هم در مورد اسقف ها و بطارکه استعمال کنند. مونث آن «مُرت » است و ماری عبارت از «مار»+«ی » متکلم وحده است یعنی «سرور من ». (از اقرب الموارد). کلمه سریانی است که در اول اسامی قدیسان آورند مانند «مار پطرس » بجای «سن پیر»
{ا}
حکام و امرای غرجستان را گویند همچنانکه پادشاه آنجا را شار خوانند.(برهان ) (آنندراج ) (از فرهنگ جهانگیری ):
درین دیار بهنگام شار و چندین مار
پلنگوار نمودند غرجگان عصیان .
شور و مورند حسودانش اگرچه گه لاف
شار و مارند و نفر با نفر آمیخته اند.
حکام و امرای غرجستان را گویند همچنانکه پادشاه آنجا را شار خوانند.(برهان ) (آنندراج ) (از فرهنگ جهانگیری ):
درین دیار بهنگام شار و چندین مار
پلنگوار نمودند غرجگان عصیان .
فرخی (از آنندراج ).
شور و مورند حسودانش اگرچه گه لاف
شار و مارند و نفر با نفر آمیخته اند.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 120).
[مارر]
{ع ص}
گذرنده و در گذرنده . (ناظم الاطباء). رونده . (آنندراج ).
{ع ص}
گذرنده و در گذرنده . (ناظم الاطباء). رونده . (آنندراج ).
{اخ}
دهی از دهستان «برزاوند» شهرستان اردستان است که 168 تن سکنه دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 1).
دهی از دهستان «برزاوند» شهرستان اردستان است که 168 تن سکنه دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 1).
[م َءْرْ]
{ع مص}
(از «م ر») پر کردن مشک را.* تباهی انداختن میان کسان و بر دشمنی انگیختن دشمنی کردن .(از منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد).
{ع مص}
(از «م ر») پر کردن مشک را.* تباهی انداختن میان کسان و بر دشمنی انگیختن دشمنی کردن .(از منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد).
[م َءَ / م َءْرْ]
{ع مص}
تباه گردیدن زخم .* دشمنی اندیشیدن با کسی .(از منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد).
{ع مص}
تباه گردیدن زخم .* دشمنی اندیشیدن با کسی .(از منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد).
